مثل و انواع آن در ادب فارسی

مثل و تمثیل یکی از مهم ترین انواع ادبی است که جایگاه والایی را در ادبیات فارسی به خود اختصاص داده است. مثل، مثال و تمثیل در ادب فارسی به تبعیت از زبان عربی اغلب به جای یکدیگر به کار رفته اند و هر یک نامی جدا و خاص خود را دارند از این رو با پیچیدگی و گره خوردگی خاصی در ادب فارسی روبه رو هستند. این نوع ادبی در ادبیات انگلیسی به چهار بخش مستقلِ فابل، پارابل، تمثیلات رمزی «allegory» و ضرب المثل تقسیم شده و از لحاظ ساختار و محتوا مورد بررسی قرار گرفته است که این نوع تمثیلات در ادب فارسی جایگاه و کاربرد ویژه ای دارد. تمثیل می تواند شکل کوتاه یا گسترده داشته باشد و از آنجایی که در مباحث بلاغی فارسی و عربی از خانواده ی استعاره و یا تشبیه است از یک یا چند جمله فراتر نمی رود. شکل کوتاه تمثیل که در بلاغت اسلامی مطرح است شامل: تشبیه تمثیلی، اسلوب معادله، ارسال المثل و استعاره ی تمثیلیه است که به آن تمثیل توصیفی نیز می گویند. شکل گسترده ی تمثیل، شامل تمثیل هایی است که شکل داستانی دارند و این نوع، بیشتر در بلاغت فرنگی مطرح است و به آن تمثیل روایی گویند؛ لذا برای اینکه اصطلاح تمثیل با سایر شکل های ادبی مختلط نشود بهتر است اصطلاح «تمثیل» را فقط برای «تمثیل داستانی» یعنی حکایت یا قصه ای که دلالت ثانوی آن اهمیت دارد به کار ببریم و بقیه را با اصطلاح خاص خود بشناسیم. نتایج کلی حاکی از آن است که در ادبیات فارسی برای بیان بعضی نکات اخلاقی و همچنین رساندن بعضی مفاهیم عرفانی و عقاید دینی از تمثیل داستانی به عنوان بهترین ابزار برای انتقال معانی بهره جسته اند. در آثار ارزشمندی چون: مثنوی مولوی، منطق الطیر عطار، سلامان و ابسال جامی و ... در ادب فارسی، تمامی انواع تمثیل- توصیفی و روایی- جایگاه و کاربرد خاص خود را دارد.